„Lobster”, reż. Yorgos Lanthimos [ANALIZA]

Lobster. Muzyka przewodnikiem po antyutopijnym świecie.

Kobieta prowadzi samochód. Kamera przygląda się jej z boku, będąc razem z nią we wnętrzu samochodu. Krople deszczu spadają na szybkę, którą przecierają wycieraczki. Zatrzymuje się na skraju polany i wysiada. Nasze spojrzenie nie zmienia perspektywy, kamera panoramując podąża za nią, ale pozostaje w bezpiecznej przestrzeni pojazdu. Podchodzi do jednego z dwóch osłów, pasących się w pobliżu i nagle wystrzela z pistoletu. Trzy strzały. Zwierzę pada. Kobieta jeszcze przez chwilę patrzy na zwłoki i pospiesznie kieruje się w stronę samochodu. Nieznośne wycieraczki przecierają szybę, a na ekranie pojawia się biały napis „The Lobster”.

Anglojęzyczny debiut

Yorgos Lanthimos rozpoczyna swój pierwszy anglojęzyczny film od krótkiej sceny, która stanowi wprowadzenie do przedstawionego świata. Ustala w ten sposób styl narracji oraz pozycję widza, który staje się biernym obserwatorem wrzuconym w sytuacje trudne do wytłumaczenia. Już w Kle i Alpach, swoich wcześniejszych filmach, grecki reżyser eksperymentował z rzeczywistością, starając się kreować odrębne światy w oparciu o konkretne cechy. W Kle eksplorował formy wychowania dzieci oraz językowe konstrukty, do których jako ludzkie jesteśmy silnie przywiązani, a w Alpach pochylał się nad umownością rzeczywistości. Lobster również zrodził się z obserwacji oraz pragnienia przekraczania granic rozumowania. Lanthimos spostrzegł, że „istnieje presja nieustannego bycia z kimś… i ta presja sprawia, że z kimś jesteśmy. Chcieliśmy doprowadzić taką sytuację do ekstremum, żeby pokazać związany z nią absurd”.

Dwuświat absurdów

Lobster pokazuje świat pełen absurdów, który wymyka się prostemu rozumowaniu. Antyutopijna rzeczywistość staje się społecznym komentarzem osadzonym w surowych barwach, powściągliwej narracji i kontrapunktowej muzyce. Opowiada o niedalekiej przyszłości, za przewodnika obierając Davida (Colin Farrell), którego po jedenastu latach i jednym miesiącu porzuca żona. Mężczyzna trafia do hotelu dla singli, gdzie jego głównym zadaniem jest znalezienie nowej partnerki. W przeciwnym razie zostanie zamieniony w wybrane przez siebie zwierzę – w homara. Poznaje dwóch mężczyzn, z którymi się zaprzyjaźnia. Bierze udział w polowaniach na uciekinierów oraz poszukiwaniu dopasowanej do niego kobiety, która będzie posiadała taką samą cechę charakterystyczną jak on. Po nieudanych próbach David ucieka do lasu, gdzie ukrywają się single. Tam też poznaje Kobietę Krótkowzroczną (Rachel Weisz) oraz Kobietę Liderkę (Lea Seydoux). Trafia do kolejnej rzeczywistości, którą rządzą niepisane reguły. Przejście ze skrajności w skrajność.

Yorgos Lanthimos dzieli swój film na dwie sekwencje – hotelową oraz tą rozgrywającą się w lesie. Za głównego bohatera obiera smutnego, wycofanego i powściągliwego Davida, który raczej obserwuje rzeczywistość niż podejmuje zdecydowane działania. Za komentatora i narratora dopowiadającego emocje i myśli mężczyzny posłuży nam kobiecy głos. Dopiero
z czasem dowiemy się, że należy do Kobiety Krótkowzrocznej. Jej słowa oraz wykorzystana przez reżysera muzyka stają się kontrapunktem do przedstawianej historii. Stanowią ironiczny i groteskowy komentarz. Warstwa dźwiękowa jest odrębnym bohaterem. Lanthimos w przemyślany sposób buduje ścieżkę dźwiękową, gra ciszą i głosem aktorów, którzy w surowo i bezemocjonalnie wygłaszają swoje kwestie. Lobster to połączenie wizualno-dźwiękowego opowiadania, układającego się w korespondujące ze sobą płaszczyzny artystycznej kreacji. Muzyka to w tym wypadku kontrapunkt do przedstawionego świata.

Muzyka kontrapunktem obrazu

Po otwierającej scenie i napisie z tytułem widzimy Davida w swoim pokoju w towarzystwie psa – border collie – który jest jego bratem. Właśnie opuściła go żona i musi przenieść się do hotelu. Z offu dobiega głos kobiety, która każe pospieszyć się szlochającemu mężczyźnie. Dopiero po 2 minutach i 38 sekundach trwania filmu rozbrzmiewa Adagio Affettuoso Ed Appassionato, Op. 18, No. 1 Ludwika von Beethovena w wykonaniu Sting Quartet – motyw muzyczny, który wielokrotnie będzie towarzyszył Narratorce komentującej rzeczywistość z offu. David przemieszcza się samochodem do hotelu, a kobiecy głos opisuje jego emocje – co znamienne dla całej fabuły, która dystansuje się od emocjonalnego opowiadania, ograniczając do minimum aktorską ekspresję (mechaniczne recytowanie kwestii, wykonywanie sztywnych ruchów i maksymalne kontrolowanie emocji) –  i streszcza akcję. Muzyka tworzy podniosłą atmosferę, odzwierciedla smutek porzucenia i beznadzieję sytuacji. W tym kontekście towarzyszy bohaterowi i staje się dopełnieniem obrazu. W kolejnych sekwencjach powracający motyw Beethovena będzie zawsze związany z Narratorką i jej słowami. Muzyka w tym wypadku wychodzi na pierwszy plan, zagłuszając wszelkie odgłosy świata przedstawionego.

Czasami muzyka i słowa Narratorki przybierają ironicznego zabarwienia, stając w opozycji do przedstawianych sytuacji. Kiedy David po raz pierwszy ogląda swój hotelowy pokój, kobiecy głos opisuje zawartość szafy czy biurka. Podniosłość i nostalgiczny ton minorowego utworu kompozytora staje się kontrapunktem do zwyczajności zdarzeń.

Beznamiętna narracja, podskórne emocje

Dysonans pojawia się, kiedy beznamiętny głos Rachel Weisz opowiada o polowaniu na singli ukrywających się w pobliskim lesie. Podniosła muzyka zestawiona z surowym ujęciem przedstawiającym leżące zwłoki jest kontrastowym zestawieniem. Narratorka wraz z przypisanym jej motywem towarzyszy bohaterowi w kolejnych sytuacjach, dopełniając obraz tłumaczeniem uczuć i emocji Davida, a w późniejszych momentach również swoich. W ten sposób Narratorka przedstawia zasady i rytuały panujące w hotelu, sens polowania na Samotników z lasu, pierwszy wybór partnerki przez Davida, pozbycie się Kobiety Bez Serca, ucieczkę do lasu oraz zasady w nim panujące, pierwsze spotkanie z Davidem, wspólne tworzenie kodu gestów, przy pomocy których mogą się porozumiewać czy opis planu wspólnej ucieczki do miasta. Co ciekawe w pierwotnej koncepcji Lanthimosa nie pojawiał się głos z offu. To producenci postawili wymaganie, aby niejasny świat otrzymał oprawę słowną – przewodnika, który wyjaśnia bieżącą akcję. Ten zabieg tylko uwypukla dziwaczność świata przedstawionego, gdzie emocje odgrywają podrzędną rolę w spełnieniu życiowej misji dobierania się w pary bądź – w ukryciu – prowadzenia egzystencji singla. Emocjonalnie nacechowany utwór Beethovena tylko kontrastuje z beznamiętnym głosem Rachel Weisz, która w rytmiczny sposób recytuje wystudiowane formułki. Opowiada o silnych emocjach, ale w jej wypowiedziach ich brakuje.

Drugim utworem muzycznym, który pojawia się w Lobstrze jest kwintet na pianino i smyczki In Tempo di Valse Aflreda Schnittke. Pełny niepokojących wysokich dźwięków przerywanych przez niemal pogodny walczyk budzi niepokój i lęk. Pojawia się w scenach, podczas których obsługa hotelu prezentuje wady bycia singlem oraz podkreśla zalety posiadania partnera – mąż/żona mogą uchronić przed uduszeniem bądź napadem. W tej sekwencji, której główną oś stanowi szkolenie, pojawiają się sceny ukazujące hotelowe rytuały: pokojówka sprząta pokój Davida i pobudza go seksualnie, a Sepleniącemu Mężczyźnie zostaje wymierzona kara za masturbacje – włożenie ręki do nagrzanego tostera. Schnittke podkreśla absurd przedstawianych sytuacji. Staje się komentarzem, budującym atmosferę niezrozumienia, niepewności i napięcia.

Kiedy u greckiego reżysera rozgrywają się sceny z uczuciowymi konotacjami: Kulejący mężczyzna podrywa Kobietę z krwotokiem z nosa czy wspólne układanie się do snu Davida i jego nowej partnerki – Kobiety Bez Serca, w tle rozbrzmiewa muzyka Igora Strawińskiego – Three Pieces For String Quartet No. 3. Charakteryzują ją bardzo wysokie, krótkie i urywane dźwięki z dominującymi dynamicznymi smyczkami. Ponowne kontrastowe zestawienie muzyki i obrazy wywołuje dysonans – romantyzm uczuć i męsko–damskich relacji ulatuje na rzecz niepokoju i narastającego napięcia.

Kolejny powracającym motywem jest kompozycja Dimitrija Szostakowicza: kwartet smyczkowy No. 8 in C Minor, Op. 110; 4. Largo. Krótkie, urwane dźwięki z dominacją wiolonczeli budzą niepokój i napięcie oczekiwania na zagrożenie. Duże znaczenie ma fakt, że utwór został napisany krótko po dwóch traumatycznych wydarzeniach z życia kompozytora. Jeden z jego przyjaciół, Lev Lebedinsky, mówił, że Szostakowicz planował w tamtym czasie popełnienie samobójstwa. Tym bardziej uderza emocjonalne zestawienie wykorzystane przez Lanthimosa, kiedy ten utwór pojawia się podczas udanego samobójstwa jednej z rezydentek hotelu – Kobiety z ciastkami. Po raz pierwszy słychać go w piątej minucie filmu po przyjeździe Davida do hotelu, podczas wprowadzania do pokoju 101. W ten sposób to miejsce zyskuje negatywne konotacje związane ze smutkiem, przegraną i nieuchronnością losu. Utwór ten pojawia się w sytuacjach zagrożenia (bójka mężczyzn, Kobieta Bez Serca krztusi się oliwką, David ucieka przed Kobietą Bez Serca, Sepleniący mężczyzna chce upolować Davida w lesie, Samotnicy z lasu atakują mieszkańców hotelu, Mąż Kierowniczki Hotelu chce ją pozbawić życia czy podczas walki Kobiety Krótkowzrocznej z dwoma kobietami) bądź niepewności, dyskomfortu i niepokoju (założenia paska na rękę Davida czy ucieczka Davida i Kobiety Krótkowzrocznej z lasu do miasta).

Don Kichot wyrusza w świat

Lobster jest pełen kontrastowych zestawień i ironicznego komentarza. Lanthimos, wykorzystując poemat symfoniczny na wiolonczelę, skrzypce i orkiestrę z Don Quixote’a Richarda Straussa, tylko potwierdza to założenie. Kompozycja jest inspirowana „Don Kichotem z La Manchy” Miguela de Cervantesa. Powieść opowiada o losach szlachcica, który wpada w obłęd pod wpływem romansów rycerskich i wyrusza w świat jako błędy rycerz, niesiony chęcią pomagania ludziom i bronienia najsłabszych. Utwór powstały w XVII w. przywoływał mitologię średniowiecznego rycerstwa, odwagi i męstwa oraz prawdziwej, czystej miłości. Biorąc pod uwagę ten kontekst, wykorzystanie utworu Straussa przybiera groteskową formę. Don Quixote: Variation I i II rozbrzmiewa w sytuacjach z romantycznym potencjałem, uwypuklając nieporadność bohaterów. Szczególnie wtedy, kiedy David prosi Kobietę z krwotokiem z nosa do tańca czy podczas wspólnych zakupów z Kobietą Liderką wraz z partnerem i Kobietą Krótkowzroczną w centrum handlowym w mieście. Nieco inną wymowę zyskuje w końcowych sekwencjach, kiedy David ucieka z Kobietą Krótkowzroczną do miasta, gdzie planują wspólne życie jako para.

David stoczył, jak Don Kichot, walkę z wiatrakami. Lanthimos ironicznie puentuje, że niezależenie od presji społecznej czy naszego nastawienia, miłość pojawia się niespodziewanie i potrafi całkowicie zmienić dotychczasowe życie. David nie chciał tworzyć związku, odnalazł uczucie, dla którego jest w stanie wiele zaryzykować, a nawet poświęcić, o czym przekonamy się – a raczej domyślimy – w finalnej sekwencji. Kobieta Krótkowzroczna pozbawiona przez zazdrosną Kobietę Liderkę wzroku, a tym samym jedynej cechy wspólnej z Davidem, ucieka z nim do miasta. W barze oczekuje na jego powrót z toalety, gdzie miał dokonać samookaleczenia, by mógł stworzyć z nią pełnoprawny związek. W ostatnich scenach reżyser decyduje się na pozostawienie dźwięku pochodzącego ze świata przedstawionego, pozbawiając w ten sposób widza wskazówek niezbędnych do interpretacji finalnych wydarzeń.

Oschły romantyzm

W romantycznym tonie pozostajemy za sprawą Benjamina Brittena i jego kwartetu smyczkowego No. 1 In D, Op. 25: Andante Sostenuto. Utwór pojawia się w jednym momencie, kiedy oślepiona Kobieta Krótkowzroczna wraz z Davidem rozpoczyna poszukiwania wspólnej cechy, która dawałaby przyzwolenie na ich uczucie. Para spędza razem czas, ucząc się nowej rzeczywistości (David uczy ją rozpoznawać przedmioty przy pomocy dotyku). Towarzyszące im dźwięki są ciepłe, delikatne i przynoszą ukojenie. Stają w opozycji do desperacji ich działań oraz zagubienia. Lanthimos ponownie z ironią komentuje przedstawioną rzeczywistość.

Muzyka klasyczna rozbrzmiewa jeszcze w jednym wypadku, kiedy Kobieta Liderka z partnerem oraz David z Kobietą Krótkowzroczną są u rodziców tej pierwszej. Starsza para wydaje się dobranym związkiem, których wspólną cechą jest umiejętność grania na gitarze. Synchronicznie wykonują Jeux Interdit (autor Anonimowy) i Baroque Dance, niezwykle radośnie i żwawo. Ich duet jest pełen pasji i ma świadczyć o wzajemnym dopasowaniu. Oprócz muzyki klasycznej w świecie przedstawionym rozbrzmiewa muzyka elektro, której słuchają Samotnicy w lesie. Jest to odpowiedni gatunek do samodzielnego tańca.

Wyśpiewana miłość

W Lobsterze w ścieżce dźwiękowej pojawiają się utwory wokalne. Pierwszy w dwudziestej pierwszej minucie rozbrzmiewa „Apo Mesa Pethamenos” w wykonaniu Danae. Długi wstęp instrumentalny towarzyszy pierwszemu polowaniu Davida i rezydentów hotelu na Samotników mieszkających w lesie. Łagodne dźwięki równoważą brutalność zachowania kobiet i mężczyzn biegających z bronią i zadających bolesne ciosy singlom z wyboru. Wrażenie groteski i oderwania od rzeczywistości potęguje zwolnienie akcji. Pościg, który z natury jest dynamiczny, przez Lanthimosa zostaje przedstawiony powoli niczym taniec w rytm muzyki. Niedopasowane do obrazu są również słowa greckiej piosenki, które tak brzmią w angielskim tłumaczeniu:

When you loved me, you ask me one day

During our conversation, what is life

Then I turned around and told you that for others, it’s wine

For others fame, for others wealth but for me it’s you

For others fame, for others wealth but for me it’s you

Now that your heart has changed and you love another

They tell me you’re wondering how mine is still beating

Lest there are not many people like me

Dead on the inside and alive on the outside

Dead on the inside and alive on the outside

Miłosne wyznanie kontrastuje z brutalnością zachowania, które wynika z egoistycznych pobudek. Upolowanie jednego Samotnika wydłuża czas pobytu w hotelu, a w rezultacie daje dodatkowy czas na znalezienie partnera. Danea śpiewa, że kiedy była kochana, dla niej życie było nim – partnerem, którego kochała. Kiedy mężczyzna odszedł, czuje się martwa w środku. To miłość stanowi sens jej życia. Bohaterowie Lobstera doskonale wpisują się w ten koncept w świecie, gdzie tworzenie związku jest nadrzędnym zadaniem, jak i wymaganiem społecznym. Z tym że u Lanthimosa małżeństwo czy partnerstwo jest pozornym konstruktem, którzy ma fasadowe zadanie wpisania się normy.

Drugim utworem, który tym razem pochodzi ze świata przedstawionego, jest „Where the Wild Roses Grow” Nike’a Cave’a i Kylie Minogue. Piosenka cicho rozbrzmiewa z discmanów, które posiadają David i Kobieta Krótkowzroczna. Synchronicznie włączają muzykę i tańczą razem. Całują się po raz pierwszy. To niezwykle romantyczna sytuacja, która kontrastuje z treścią utworu dotycząca nieszczęśliwego zakochania i zbrodni. Kolejne zestawienie na zasadzie kontrastu nie tylko na poziomie samej piosenki, która zbudowana jest na zasadzie opozycji – delikatne dźwięki i ciepłe głosy wokalistów kontra brutalna treść:

On the last day I took her where the wild roses grow 
And she lay on the bank, the wind light as a thief
As I kissed her goodbye, I said, 'All beauty must die’
And lent down and planted a rose between her teeth

Ten utwór pojawia się jeszcze raz, a wokalistą zostaje David. Nieszczęśliwe zakochanie dochodzi w tym momencie do głosu, ponieważ Kobieta Krótkowzroczna została pozbawiona jedynej cechy, która łączyła go z Davidem. Mężczyzna dokłada wszelkich starań, aby ponownie mogli być razem, ale coraz bardziej zdaje sobie sprawę z beznadziei sytuacji. Słyszymy tekst drugiej zwrotki, któremu towarzyszy wcześniej wspomniany utwór Benjamina Brittena:

From the first day I saw her I knew she was the one 
As she stared in my eyes and smiled
For her lips were the colour of the roses
They grew down the river, all bloody and wild

Za drugim razem David śpiewa czwartą zwrotkę piosenki:

On the second day I brought her a flower 
She was more beautiful than any woman I’d seen
I said, 'Do you know where the wild roses grow
So sweet and scarlet and free?’

Lanthimos nie ironizuje, nie wprowadza przerysowanej groteski. Pokazuje nieszczęśliwego bohatera, który uległ magii miłości, a przez normy społeczne nie może tworzyć związku ze swoją ukochaną. Muzyka kompozytora i słowa piosenki stają się spójnym nośnikiem negatywnego afektu, w tym wypadku smutku.

Ti Ein Afto Pou To Lene Agapi

Lobster kończy się rozbrzmiewającym na napisach utworem w wykonaniu Sophie Loren i Tonisa Maroudasa „Ti Ein Afto Pou To Lene Agapi”, który jest romantyczną grecką piosenką. Śpiewająca kobieta zadaje pytanie o to, czym jest miłość. Dla niej to śmiech, łzy, słońce i deszcz. To uczucie, które dodaje skrzydeł, ale przynosi też smutek przeżywany razem z radością. Miłość wiąże się ze szczęściem, przynosi też ból, ale mimo wszystko partnerzy się kochają i są ze sobą. Dopiero w finale Lanthimos wykorzystuje utwór, który podkreśla dobre i złe strony emocjonalnego zaangażowania i bycia w parze. Daje pełen komentarz, wypośrodkowując racje – każda skrajność jest przejawem patologii.

Zakończenie filmu jest równie surowe jak jego początek, kiedy reżyser rezygnuje z ilustracji muzycznej, pozostawiając widza tylko z dźwiękiem diegetycznym. Przez cały czas trwania opowieści ścieżka dźwiękowa stanowiła ironiczny komentarz, kontrapunkt bądź dopełnienie sytuacji. Pozwalała na interpretacje przedstawianego świata i sytuacji. Porządkowała myśli i odczucia wobec bohaterów i ich zachowań. Finalnie Lanthimos pozbawia odbiorcę narzędzia do nadawania znaczeń. Kiedy David stoi naprzeciwko lustra z nożem w ręce, gotowy pozbawić się wzorku w imię miłości do Kobiety Krótkowzrocznej, czekamy na podpowiedź, jaki będzie rezultat jego działań. Kamera powraca do siedzącej przy stoliku Kobiety. Długo i statycznie przygląda się stolikowi, a w warstwie dźwiękowej dominuje przejmująca cisza. To dzięki niej reżyser buduje napięcie i nerwową atmosferę, ale czarna plansza kończąca film, pozbawia szansy na jednoznaczne odpowiedzi.

Lobster jest misterną konstrukcją obrazu i dźwięku z podziałem na dwie części: hotelową oraz tą rozgrywającą się w lesie. Warstwa dźwiękowa przy pomocy muzyki klasycznej staje się komentarzem do warstwy wizualnej. Lanthimos nawiguje w ten sposób po swoim świecie, z przekorą spoglądając na współczesną rzeczywistość, w której presja posiadania partnera wychodzi nie tylko od najbliższej rodziny, ale przede wszystkim z norm społecznych i medialnej promocji. Grecki twórca w dość przewrotny sposób opowiada o miłości, a finalnie jego film można uznać za dobrze przyrządzoną parodię komedii romantycznej.

Follow